Stulecie Sojuszu – Dyplomacja Rumuńsko-Polska 1919-2019
Odrodzona w 1918 r. Polska od samego początku swego niepodległego bytu
starała się nawiązać stosunki dyplomatyczne z krajami europejskimi. Również
Rumunia znalazła się w centrum uwagi polskiej dyplomacji właściwie jeszcze
przed formalnym odzyskaniem niepodległości po upadku Austro-Węgier. Nowo
powstałe państwo polskie poszukiwało aktywnie sojuszników mogących potencjalnie
ułatwić walkę o granice. Rumunia była krajem, na który właściwie od początku
zaczęto zwracać uwagę, poszukując sprzymierzeńców w kontekście polityki
wschodniej. Oba państwa mogły czuć się zagrożone przez wydarzenia w Rosji
i stosunek do tego kraju mógł stanowić wspólny mianownik ewentualnego porozumienia.
Rumuni obawiali się o przyszłość Besarabii, ponieważ decyzja lokalnego
parlamentu – Sfatul Ţării – z kwietnia 1918 r. o połączeniu się z Rumunią
nie była uznawana przez bolszewików, jak się miało okazać w przyszłości, przez
całe dwudziestolecie międzywojenne. Strona polska mogła się z kolei obawiać
kontestowania przez Rosję (zarówno czerwoną, jak i białą) ambicji do objęcia
w posiadanie dużej części kresów wschodnich. W związku z tym poszukiwanie
wzajemnego porozumienia było zjawiskiem naturalnym. Dodatkowym elementem
wzmacniającym współpracę był brak wzajemnych pretensji terytorialnych,
co było pewnego rodzaju ewenementem w odniesieniu do innych sąsiadów odradzającej
się Rzeczypospolitej.
Pierwsze próby nawiązania wzajemnych kontaktów zostały podjęte już w październiku
1918 r., jednak z uwagi na zawirowania związane z zakończeniem wojny
i niejasnym statusem Polski (w którym obozie państw powinna się znaleźć – zwycięskim
czy pokonanym) Rumuni na polską inicjatywę pozytywnie odpowiedzieli
dopiero w czerwcu 1919 r., akredytując pierwszego polskiego posła w Bukareszcie.
Jeszcze przed formalnym nawiązaniem stosunków dyplomatycznych trwały
rozmowy pomiędzy obydwoma krajami na temat nawiązania współpracy wojskowej,
czego wyrazem była okupacja Pokucia przez Rumunów wiosną 1919 r. Uregulowanie
wzajemnych stosunków na niwie dyplomatycznej umożliwiło podjęcie
konkretnych rozmów na temat nawiązania sojuszu wojskowego. Rozmowy na ten
temat okazały się nadspodziewanie trudne i zostały sfinalizowane dopiero w marcu
1921 r., przy osobistym zaangażowaniu rumuńskiego monarchy.
Uregulowanie kwestii współpracy wojskowej umożliwiło dalsze owocne
współdziałanie o charakterze militarnym pomiędzy obydwoma krajami, przy okazji
wyznaczyło też główny cel dalszej kooperacji polityczno-militarnej – dbałość
10
o utrzymanie sojuszu i jego ewentualne pogłębianie. Należy pamiętać, że oprócz
warstwy polityczno-wojskowej współpraca pomiędzy obydwoma krajami obejmowała
także dążenie do jak największej wymiany handlowej, na co bezpośrednio
miały wpływać dobrosąsiedzkie relacje. Niestety po bardzo obiecującym
okresie 1921–1924 dalsze kontakty ekonomiczne pomiędzy Polską i Rumunią
były stosunkowo ograniczone głównie z uwagi na kryzys finansowy, który nie
pozwolił na pełną współpracę pomiędzy zainteresowanymi stronami. Sytuacji nie
zmieniały jednostkowe sukcesy, jak np. pozyskanie kontraktu na eksport do Rumunii
samolotów myśliwskich.
Last but not least – należy pamiętać o istotnej roli, jaką polska placówka dyplomatyczna
w stolicy Rumunii odegrała w tragicznych dniach września 1939 r.
Tam bowiem rozgrywały się wydarzenia, które doprowadziły do powstania rządu
na uchodźstwie pod kierownictwem gen. Władysława Sikorskiego.
Celem niniejszej pracy jest przedstawienie dziejów polskiej placówki dyplomatycznej
w Bukareszcie jako instytucji. Przedmiotem zainteresowania są kwestie
związane z ustanowieniem i likwidacją polskiej misji dyplomatycznej przy
dworze Hohenzollernów-Sigmaringen, prezentacja jej kierownictwa i próba ukazania
roli, jaką odegrała w całokształcie rumuńsko-polskich stosunków politycznych.
Stosunkowo dużo miejsca zostało poświęcone tzw. otoczce politycznej,
czyli przedstawieniu okoliczności wpływających na podjęcie takiej, a nie innej
decyzji przez szefów misji.
Przedstawione zostaną także stosunki ekonomiczne i wojskowe, w tym jednak
wypadku należy zaznaczyć, że decydujący był tu ewentualny udział pracowników
Poselstwa/Ambasady w przedsięwzięciach. Jest to szczególnie istotne w sprawach
ekonomicznych, większość bowiem stosunków handlowych nawiązywanych
w okresie międzywojennym zawierana była raczej bez udziału polskiego radcy
handlowego. Paradoksalnie należy nawet zauważyć, że wymiana handlowa osiągnęła
maksymalny rozmiar w okresie, gdy jeszcze go w Bukareszcie nie powołano.
Przedstawione zostaną także losy budynków placówki, która w ciągu 22 lat
funkcjonowania kilkukrotnie zmieniała lokal, korzystając początkowo z posesji
wynajmowanych, by w końcu znaleźć się we własnym, zakupionym przez
państwo polskie, lokalu przy Aleea Alexandru 23, gdzie Ambasada funkcjonuje
do dnia dzisiejszego.
Za podjęciem tej tematyki przemawiało kilka przesłanek, a główną jest
brak naukowego opracowania na ten temat. Co prawda, relacje polsko-rumuńskie
w okresie międzywojennym doczekały się licznych i pogłębionych studiów
(przede wszystkim prace H. Bułhaka1 i H. Walczaka2), jednak do tej pory sprawy
1 H. Bułhak, Rumunia a Polska w latach 1918–1927, [w:] Przełomy w historii. Pamiętnik
XVI Zjazdu Historyków Polskich, t. II, cz. II, Toruń 2000; idem, Stosunki Polski z Rumunią
(1918–1921), [w:] Odrodzona Polska wśród sąsiadów 1918–1921, red. A. Koryn, Warszawa 1999;
idem, Początki sojuszu polsko-rumuńskiego, „Dzieje Najnowsze” 1973, nr 3.
2 H. Walczak, Sojusz z Rumunią w polskiej polityce w latach 1918–1931, Szczecin 2008.
11
związane z misją w Bukareszcie pozostawały poza głównym nurtem zainteresowań
historyków. Nadmienić należy, że brakuje do dziś kompleksowej pracy
poświeconej całokształtowi stosunków polsko-rumuńskich w okresie międzywojennym.
Na przykład praca H. Walczaka poświęcona została jedynie stosunkom
wojskowym, ponadto jej cezura czasowa obejmuje jedynie okres 1918–1931. Autorowi
znana jest próba przedstawienia zarysu sojuszu wojskowego pomiędzy
Polską a Rumunią, niestety dzieło M.Ch. Popescu zawiera zbyt dużo uogólnień,
by można je było uznać za rozprawę wyczerpującą temat3.
Jeżeli chodzi o nazewnictwo, jakim posłużono się w pracy, tytułem wyjaśnienia
należy przypomnieć, że w 1938 r. Poselstwo w Bukareszcie zostało podniesione
do rangi ambasady, w związku z tym, co oczywiste, do wydarzeń poprzedzających
to wydarzenie jest stosowany termin „poselstwo”, natomiast do późniejszego
okresu – „ambasada”.
Zasadnicze ramy czasowe książki zamykają się w latach 1918–1940, czyli
od pierwszych prób utworzenia placówki przez Mariana de Lindego do momentu
likwidacji Ambasady pod naciskiem rumuńskim w listopadzie 1940 r.
Rozprawa w dużej mierze opiera się na materiale źródłowym: archiwaliach
oraz źródłach drukowanych. Przede wszystkim zostały uwzględnione materiały
znajdujące się w Archiwum Akt Nowych (zespół Ambasada RP w Bukareszcie,
Ministerstwo Spraw Zagranicznych) oraz w jego rumuńskim odpowiedniku, czyli
Arhive Istorice Centrale Bucureşti (zespoły Casa Regala, Preşedinţa Consiliului
de Miniştri oraz Microfilme – Polonia). Zgromadzone tam materiały pozwoliły
na odtworzenie działalności polskich dyplomatów w Bukareszcie. Pomocniczą
rolę odgrywały materiały znajdujące się w Arhive Ministeriuliui Afacerilor Externe
w Bukareszcie oraz w Archiwum Instytutu Polskiego i Muzeum im. gen. Władysława
Sikorskiego w Londynie. Istotnym uzupełnieniem poszerzającym bazę
źródłową były kolejne tomy serii „Polskie Dokumenty Dyplomatyczne”, oraz
„Diariusza i Tek Jana Szembeka”, które pozwoliły na poznanie atmosfery politycznej
panującej w omawianym okresie z „pierwszej ręki”4.
Podstawowym problemem w opisywaniu dziejów politycznych placówki
w Bukareszcie jest fragmentaryczny stan zachowania materiałów dotyczących
spraw politycznych w AAN, z tego też powodu materiały te w większej mierze
zostały wykorzystane przy omawianiu spraw personalnych placówki czy też zagadnień
ekonomicznych. Odtworzenie dziejów politycznych było możliwe dzięki
wykorzystaniu mikrofilmów znajdujących się w posiadaniu strony rumuńskiej
a będących syntezą materiałów znajdujących się w polskich archiwach.
Trudno jest jednoznacznie ocenić dotychczasową literaturę przedmiotu.
Z jednej strony zagadnienie nawiązania stosunków dyplomatycznych, w tym
3 M.Ch. Popescu, Relaţiile militarne româno-polone în perioada interbellică, Bucureşti 2001.
4 „Polskie Dokumenty Dyplomatyczne 1931” i kolejne tomy, Warszawa 2005–; „Diariusz
i Teki Jana Szembeka”, t. 1–4, Londyn 1964–1972.
12
także i ustanowienia placówek dyplomatycznych przez Polskę i Rumunię, zostało
opracowane szczegółowo zarówno przez H. Bułhaka5, jak i W. Stępniaka6, jednak
prezentują one omawiany problem jednotorowo, ponadto przedstawiają problem
w ograniczonej cezurze czasowej. Również wspomniana już praca H. Walczaka
poświecona wojskowym aspektom współpracy nie omawia stosunków wojskowych
w latach trzydziestych XX w. Z większą dokładnością przedstawione
zostały dzieje polskiej misji w okresie tragicznego września 1939 r. i w okresie
poprzedzającym zamknięcie placówki w listopadzie 1940 r., czego dokonał
np. W. Biegański, który właściwie zapoczątkował prace nad tym zagadnieniem
w Polsce7. Tematyka ta została w okresie późniejszym opracowana kompleksowo
przez T. Dubickiego w serii monografii dotyczących uchodźstwa polskiego w Rumunii
w latach II wojny światowej8.
Niniejsza praca składa się z pięciu rozdziałów. W pierwszym z nich zaprezentowano
polityczną stronę działalności placówki, więc przede wszystkim aktywność
jej kierowników, względnie zastępców na tle relacji rumuńsko-polskich.
Kolejna cześć pracy została poświęcona kwestiom organizacyjno-lokalowym,
czyli przede wszystkim opisano lokalizację placówki w kolejnych budynkach
na terenie Bukaresztu oraz okoliczności pozyskania obecnej siedziby placówki
przy Aleea Alexandru 23.
Rozdział trzeci poświęcony został roli placówki w Bukareszcie w kształtowaniu
stosunków gospodarczych pomiędzy obydwoma zainteresowanymi krajami.
Autor starał się także podsumować działalność Wydziału Handlowego placówki,
zastanawiając się, czy jego działalność wydatnie wspomagała rozwój wymiany
handlowej, czy też nie było takiego bezpośredniego związku. Czwarta część pracy
została poświęcona kwestiom personalnym i bytowym na placówce w stolicy
Rumunii. Szczególną uwagę zwrócono na szybko zmieniające się warunki bytowe
w latach dwudziestych XX w., które z uwagi na brak stabilności gospodarczej
zarówno w Polsce, jak i Rumunii poważnie wpływały na stopę życiową pracowników
Ambasady, a także na ich motywacje do pracy. W ostatnim rozdziale zwrócono
uwagę na pracę attachatu wojskowego w Bukareszcie i jego rolę w kształtowaniu
obrazu polsko-rumuńskiego sojuszu wojskowego, a także na wzajemne
powiązania ekonomiczno-wojskowe.
Całość pracy uzupełnia aneks, zawierający zastawienie osób pracujących
w Poselstwie/Ambasadzie oraz w konsulatach w latach 1919–1940.
5 H. Bułhak, Początki sojuszu…
6 W. Stępniak, Dyplomacja polska na Bałkanach, 1919–1926, Warszawa 1998.
7 W. Biegański, Władze rumuńskie wobec internowania i uchodźstwa polskiego w Rumunii
(wrzesień 1939–luty 1941), „Najnowsze Dzieje Polski 1939–1945”, t. VIII.
8 T. Dubicki, Żołnierze polscy internowani w Rumunii w latach 1939–1941, Łódź 1990;
idem, Wojsko polskie w Rumunii 1939–1941, Warszawa 1994; idem, Polscy uchodźcy w Rumunii
w latach 1939–1945. Studia i materiały, Warszawa 1995.
13
Za wydatną pomoc i inspirację do napisania pracy pragnę podziękować Ministerstwu
Spraw Zagranicznych RP oraz pracownikom Ambasady RP w Bukareszcie,
a w szczególności Panu Ambasadorowi Markowi Szczygłowi. Osobne słowa
podziękowania należą się także fundacji Polonia Aid Fundation Trust za wsparcie
niniejszego projektu.